عبارت رحم اجاره ای یا اجاره‌ی رحم معمولاً برای توصیف یکی از وضعیت‌های زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
• رحم اجاره ای حامل جنین متعلق به یک زوج است و تخمک متعلق به خود حامل نیست، بلکه متعلق به زنی است که قرار است مادر فرزند باشد یا متعلق به یک اهدا کننده‌ی تخمک است. همچنین، ممکن است اسپرم متعلق به مردی باشد که است پدر بچه باشد یا ممکن است متعلق به یک اهداکننده‌ی اسپرم باشد. در این وضعیت، حاملگی از طریق لقاح درون لوله‌ی آزمایش یا IVF (مخف in vitro fertilization) انجام می‌شوند.
• کسی که تخمک را اهدا به یک زوج می‌کند، رحمش را نیز اجاره می‌دهد. در این روش، حاملگی از طریق تلقیح درون رحمی (intrauterine insemination) یا IUI انجام میشود که در این روش، اسپرم از مردی که قرار است پدر بچه باشد یا از یک اهداکننده‌ی اسپرم دریافت میشود.
یکی از مباحث مهم حقوقی که چند سال است در جامعه رایج شده و در حال گسترش نیز می باشد، بحث رحم اجاره ای می باشد. در توضیح رحم اجاره ای باید گفت زمانی که در یک خانواده، زوجین مشکل ناباروری دارند و زوجه به هر دلیلی توانایی پرورش و نگهداری جنین را در رحم خود ندارد و مراجعه به پزشک های متعدد و نیز استفاده از داروها و درمان های متعدد نیز هیچ نتیجه ای در بر ندارد، زوجین برای حل مشکل بچه دار نشدن خود، به ناچار از یک شخص ثالث که یک زن می باشد کمک می گیرند بدین صورت که در مقابل پرداخت وجهی، شخص مذکور حاضر می شود جنین را در رحم خود نگهداری نماید که در این حالت تخمک و اسپرم از زوج نابارور گرفته شده و پس از لقاح در محیط آزمایشگاهی، در رحم شخص مذکور گذاشته می شود. لازم به ذکر است زنی که جنین در رحم او گذاشته می شود تنها حمل کننده جنین است و از نظر ژنتیکی هیچ گونه مشابهت و نسبتی با جنین مذکور ندارد.
قانون ناظر بر قرارداد رحم اجاره ای کدام است؟
در خصوص رحم اجاره ای قانون مشخصی وجود ندارد که دقیقا ناظر بر این امر باشد اما در سال ۱۳۸۲ قانونی در خصوص اهدای جنین در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و شورای نگهبان نیز آن را در سال ۱۳۸۳ تایید کرد که می توان از آن در امر رحم اجاره ای نیز بهره برد اما در خصوص تنظیم قرارداد، ماده ۱۰ قانون مدنی راه گشا خواهد بود که مقرر می دارد: قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده¬اند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است.
زوجینی که متقاضی جنین هستند نسبت به طفل متولد شده چه تکالیف و وظایفی دارند؟
مطابق ماده ۳ قانون اهداء جنین به زوجین،با وجود اینکه جنین در رحم زن دیگری که قابلیت بچه‌دار شدن را دارد جایگزین میشود، نوزاد متولد شده ویژگی های ژنتیکی پدر و مادر خود را به ارث می‌برد و وظایف و تکالیف زوجین نسبت به طفل متولد شده از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام، نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر و مادری است که به طور عادی و بدون احتیاج به رحم جایگزین دارای فرزند شده اند. با این وجود قانون در مورد نسب سکوت شده است در ماده ۳ همین قانون که رابطه طفل را به والدین خود مطرح می کند هیچ گونه سخنی از نسب مطرح نکره است که این رابطه بسته به نوع قرارداد اجاره رحم بسته میشود متفاوت است.
ارث بری طفل متولد شده از رحم اجاره ای چگونه است؟
اصل بر این است که هر فرد یک پدر و یک مادر دارد و آنچه عرف و علم پزشکی بر آن تاکید دارد این است که صاحب تخمک مادر است و هیچگونه رابطه توارثی بین طفل و زن صاحب رحم برقرار نمی‌شود. مطابق مواد ۸۶۱ و ماده ۸۶۲ قانون مدنی یکی از موجبات ارث نسب است بنابراین اگر زن و مردی که متقاضی هستند بین‌شان عقد نکاح برقرار نشده باشد حکم ارث برای فرزند حاصل از رحم اجاره ای هم مانند فرزند ناشی از زنا تلقی میشود.
تعهدات طرفین قرارداد
چون اصولا در بستن چنین قرارداد‌هایی افراد نمیدانند که چه چیز در پیش رو دارند و هر آن امکان بروز اختلاف و … وجود دارد پس لازم است تعهدات طرفین به طور دقیق در قرارداد درج شود تا جای هیچ گونه شک و شبه‌های باقی نماند:
تعهدات والدین متقاضی: والدین متقاضی بچه بسته به نوع قراردادی که جهت استفاده از رحم جایگزین منعقد مینمایند تعهدات متفاوتی دارند. اگر قرارداد آن‌ها نوع دوستانه باشد والدین صرفاً نسبت به پرداخت هزینه‌های غذا و درمان در برابر زن صاحب رحم مدیون میگردند و اگر از نوع تجاری و معوض باشد، تعهدات والدین ناظر به پرداخت مبلغ مورد توافق به مادر جانشین طبق قرارداد میباشد.
در خصوص پرداخت یا عدم پرداخت اجرت و نیز چگونگی آن رویه مشخص و ثابتی وجود ندارد و آنچه مسلم است اینکه ممنوعیتی برای پرداخت اجرت به مادر جانشین وجود ندارد و به دور از عدل و انصاف است که برای شخصی که متحمل این سختی‌ها شده اجرتی هرچند به صورت شرط عوض به عنوان شرط فرعی و تبعی در قراردادشان لحاظ نگردد.
تعهدات بانوی جانشین: تعهد مادر جانشین ناظر به پذیرش جنین و نگهداری آن در رحم خود و پروراندن آن در طول مدت حاملگی و تولد فرزند و در نهایت سپردن او به والدین حکمی است. پس موضوع این تعهد انجام کار یا عملی است که در قبال والدین متقاضی پذیرفته است.